تحقيق جامع معماري مساجد مختلف در شهر يزد

پيشگفتار

 مطالب اين مجموعه با عنوان بررسي تزئينات ونقوش مسجد جامع يزد جمع گرد آوري شده و سعي برآن بوده تا جايي كه متون تاريخي باقيمانده و منابع و سوابق تاريخي مسجد جامع يزد اجازه داده است به ذكر توضيحاتي راجع به مصالح و كتيبه ها و تاريخ بناي آن و تغييرات ايجاد شده بر آن در طول ساليان، بپردازيم.

اگر چه نقوش شكل گرفته بر آن به طور عموم در تمام بناهاي اسلامي ايران به چشم مي خورد ولي خالي از لطف نبود كه به بررسي تزئينات اين مجموعه بپردازيم زيرا مجموعه بناي مسجد جامع يزد در شهري است كه داراي بافت  سنتي دست نخورده اي نسبت به بناهاي شهرهاي ديگر  است، با اين حال بناهاي باستاني و اسلامي ايران همگي داراي لطف خاص خودشان هستند كه معماران تلاشگر و هنرمند با اطلاعات و دانش معماري بالابه تأ سيس بناها همت گمارده اند.

...

مقدمه

هنر جو هره اي است كه از ذرات هر ايراني به فضل الهي به وديعه نماده شده است. به همين علت جلوه هاي هنر در تمام مظاهر و مقوله هاي زندگي ايراني مانند:‌ معماري، نقاشي ، خط وكتابت ، پارچه بافي، قالي وگليم بافي، فلزكاري، سفالگري و ...... در طول تاريخ بروز و ظهور داشته و دنيايي از زيباييها، ذوق، خلاقيت و ابتكار را پديد آورده است.

يكي از مظاهر انعكاس هنر ايراني در معماري اين سرزمين است هنرمند معمار ايراني، از ابتداي كار و ازهنگام بكارگيري آجر كه ازمصالح اوليه احداث بنا به شمار مي رفته زيبا ترين نقشها  و طرحها را هنگام احداث ديوارها و پوششي گنبد ها وگوشواره ها، مقرنس ها و طاقنما ها خلق كرده است و در روند تكاملي آن با گره چيني، گل اندازي، گره سازي وآجر كاري خفته و رفته، شاهكار هاي بي نظيري را به وجود آورده است.

هنگام استفاده از گچ با خلق گچبريهايي با نقوش هندسي، گياهي، دنيايي از خلاقيت را كه  در دنيا بي نظير مي باشد آفريده و در استفاده از چوب براي پنجره ها و درها با بهره گيري از فتوني نظير منبت، مشبك، معرق، كنده كاري، خاتم سازي ونقاشي روي چوب، اعجاز باور نكردني را پديد آورده است.

براي تزيين بنا از كاشيهايي يك رنگ، هفت رنگ، معرق، طلايي و .... شيشه و آيينه در شكلها و رنگها و ابعاد گوناگون، مدد جسته و دنيايي از زيبايي و خلاقيت و هنر را عرضه كرده و همه اينها به همراه حجاريهاي زيبا،  بنا هايي را در جاي جاي ايران بر پا و استوار كرده است.

بدون ترديد تحقق اين همه زيبابيها و خلاقيت جز به مدد عشق به معبود امكان پذير نبود، چراكه بيشترين جلوه آنها را در مسجد، محراب و زيارتگاه مي توان ديد.

بناهاي مذهبي، همواره مورد احترام و توجه ملل و اقوام مختلف درطول تاريخ بوده است، و به لحاظ همين اهميت، پيوسته كاملترين تجربه هاي هنري هنرمندان برجسته هر دوره تاريخي در خدمت معماري و تزيين نقوش به كار رفته در احداث چنين اماكني بوده است. اين علاقه و توجه و بذل سرمايه هاي مادي و معنوي، نه از باب منافع اقتصاديو اغراض مادي، بلكه بر مبناي كشش و علاقه اي قلبي بر اساس گرايش فطري مردم به مكاتب الهي بروز كرده است. چه بسا مردمي كه با مشكلات و تنگناهاي اقتصادي قرين بوده، اما در سرمايه گذاري براي مظاهر معنوي، از جمله بناهاي وابسته به مقدسات مذهبي، از هيچگونه ايثاري فروگذار نكرده اند.

...

مسجد جامع يزد

مسجد جامع يزد، در بافت تاريخي شهر[1] و در بخش شمالي محله دار الشفاء، در انتهاي خيابان موسوم به مسجد جامع، از فرعيات خيابان امام خميني (ره) فعلي واقع شده است.

اين مسجد، در واقع دوبار بنا و تجديد بنا شده است. اولين بار در زمان حكومت گرشاسب بن علي بن فرامرز بن علاء الدوله كالنجار (527-504 ق) از كاكوئيان يزد و به همت خود او صورت گرفته[2] كه در حال حاضر اثر چنداني از آن باقي نمانده است. اين بنا به «مسجد جامع عتقيق (قديم)» شهرت دارد. مسجد جامع عتيق طبق تصريح تاريخ يزد داراي «كتابخانه و جماعتخانه[3] و غرفه‌هاي[4] نيكو» بوده است[5]. «جماعتخانه» ديگري در همان قرن توسط دختران فرامرزبن علي، به مجموعه مسجد جامع تحقيق افزوده شد[6] و دو «غرفه» نيز توسط اميرشمس الدين و امير بلغدر به اين مجموعه اضافه گرديد[7].

اما مسجد جامع نو در سال 727 ق. و توسط سيدركن الدين محمدبن قوام الدين محمدبن نظام (متوفي 732) بنا گرديد كه مسجد كنوني را تشكيل مي دهد. او «صفه[8] و گنبد و مقصوره[9] و غرفه ها» را با استفاده از سنگ آجر و گچ بنا نهاد ولي عمرش كفايت نكرد و شرف الدين علي آن را تمام كرده، مناره مسجد را نيز ساخت[10].

در سال 777 ق. طبق نوشته تاريخ يزد، «درگاهي و جماعتخانه‌اي» به مسجد اضافه شد. اين امر به دستور شاه يحيي بن مظفر و توسط مولانا ضياء‌الدين محمدمعمار صورت گرفت. درگاه مذكور با استفاده از «خشت پخته» ساخته شده است[11].

سال 809 ق. الحاقات ديگري به مسجد صورت گرفت و آن كاشي صفحه و زير گنبد و محراب مرمرين و پاياب[12] مسجد است كه به همت خواجه جلال الدين محمد خوارزمي شروع و شاه نظام كرماني آن را به اتمام رسانيد[13].

ده سال بعد، شاه نظام پيش صفه[14] مسجد را با «كاشي تراشيده»[15]، زينت داد و كتيبه‌اي از صوره مباركه انافتحنا بر آن الاحق كرد و چند خانه ويرانه اطراف مجسد را خريداري و به جماعتخانه مبدل نموده، درگاهي در جنب آن ساخت، همچنين كاروانسراي ريسمان فروشان را كه روبه‌روي در بزرگ مسجد بود، داخل صحن مسجد نمود و حوض و چاه آبي نيز در مسجد احداث كرد[16].

الحاقات بعدي از آن بي‌بي فاطمه خاتون، همسير امير چخماق است كه مسجد مير چخماق هم ساخته اوست. او در 836 ق. سطح مسجد را از سنگ مرمر فرش كرده، دو ستون چپ و راست گنبد را مزين به كاشي معرق[17] نمود. او منبر مسجد را نيز با آجر منقش تجديد كرد[18].

در دوره حكومت شاه طهماسب، آقا جمال الدين محمد، دو منار بر درگاه اصلي مسجد بنا كرد و قبه اي[19] نيز بالاي قبه گنبد مقصوره ساخت[20].

در اواسط قرن سيزدهم و در دوره حكومت شاهزاده محمد ولي ميرزا بر يزد، به همت او شبستاني[21] زمستاني، در طرف غرب مسجد احداث شد و اطراف صحن رواق[22]‌هايي بنا نهاد كه همه از آجر و گچ است و صحن را نيز مورد تعمير و مرمت قرار داد[23].

پس از اين دوره تا احياء مسجد توسط مرحوم وزيري، به نظر مي رسد مسجد تقريباً به حال خود رها شده و توجه و رسيدگي لازم براي آن صورت نگرفته است.

مسجد جامع يزد، علاوه بر قدمت و فراز و نشيب هايي كه در طول تاريخ خود داشته، از جنبه معماري نيز در خور توجه و بررسي بسيار است. از وجوه شاخص معماري اين بنا، سردر و مناره هاي رفيع آن است كه نمونه آن را در سرتاسر استان يزد، بلكه در بسياري از نقاط ايران نمي توان يافت[24].

[1]  با بررسي در تواريح يزد، به اين نتيجه مي رسيم كه محدوده بافت كهن شهر يزد، منطقه‌اي بوده كه از شرق محدود به خيابان امام خميني فعلي، از غرب محدود به خيابان سيد گلسرخ، از جنوب محدود به خيابان قيام و از شمال محدود به محله هاي كوشك نو و فهادان بوده است، مجموع محاراتي كه بافت كهن شهر را تشكيل مي داده‌اند علاوه بر دو محله كوشك نو و فهادان، محله هاي دارالشفاء و لب خندق، شهرستان و شاه ابوالقاسم بوده است. (ر.ك: نقشه مربوطه، صفحه 189)

[2]  ر.ك: كاتب، احمد، تاريخ جديد يزد، ص، 114.

[3]  جماعتخانه از اصطلاحاتي است كه در تواريخ يزد ضبط شده و منظور گرمخانه يا شبستان زمستاني است. (ر.ك: يادگارهاي يزد، ج، 2، ص، 112)

[4]  غرفه (Qorfe): اتاق و حجره كوچك، اتاقي با سقف كوتاه بين طبقات عمارت، بالاخانه.

[5]  ر.ك: جعفري، جعفربن محمد، تاريخ يزد، ص، 94.

[6]  ر.ك: كاتب، احمد، همان، ص، 66.

[7]  ر.ك: جعفري، جعفربن محمد، همان.

[8]  صفه (Soffe): ايران و تالاري كه با طاق پوشيده شده باشد، فضاي سرپوشيده، سطح بلند طبيعي يا مصنوعي كه ساختمان را بر روي آن سازند.

[9]  مقصوره (Maqsure): قسمتي از مسجد كه محراب درآن قرار دارد؛ گنبدخانه، حجره كوچك.

[10]  ر.ك: كاتب، احمد، تاريخ جديد يزد، ص، 114 و 115.

[11]  ر.ك: جعفري، جعفربن محمد، تاريخ يزد، ص، 95.

[12]  پاياب: پلكان و مسير دسترسي به آب قناتي كه از زير ساختمان عبور مي كند.

[13]  ر.ك: كاتب، احمد، همان، ص، 95.

[14]  پيش صفحه: ايوان متصل به گنبدخانه.

[15]  منظور همان كاشي معرق است (ر.ك: صفحه 50).

[16]  ر.ك: جعفري، همان، ص، 63.

[17]  كاشي معرق (Moarraq): مجموعه اي از تكه هاي كاشي با رنگ هاي مختلف كه در كنار هم طرح اصلي را تشكيل مي دهد.

[18]  ر.ك: كاتب، احمد؟ تاريخ جديد يزد، ص، 115.

[19]  قبه (Qobbe): پوشش نيم كره، گنبد، هر عضو نيم كره اي در اجزاء بنا.

[20]  ر.ك: مستوفي بافقي، محمد مفيد، جامع مفيدي، ج، 3، ص، 170 و 644.

[21]  شبستان: فضاهاي سرپوشيده بنا، سالن ستون دار و سرپوشيده مساجد.

[22]  رواق (Ravaq): فضاي سرپوشيده و نيمه باز و ممتد، فضاي پيرامون محسن اماكن مذهبي.

[23]  ر.ك: طراز، ميرزاعبدالوهاب، كتابچه موقوفات يزد، به تصحيح، ايرج افشار، تهران، فرهنگ ايران زمين، 1341، ص، 13و14.

[24]  ر.ك: عكس شماره 1

...

از بانيان مسجد ، وقف نامه مكتوبي باقي مانده كه علاوه بر اينكه به موقوفات مسجد و ابنيه ديگر اين مجموع اشاره شده ، اطلاعات مفيدي دربارة سابقه فرهنگي ـ آموزشي بنا به دست مي دهد .

اين وقف نامه اولاً به موارد ابنيهاي اشاره دارد كه توسط امير چقماق و همسرش بنا گرديد و شمال مسجد حمام ، كاروانسرا ، خانقاه : مصنعه [1] و چاه آب سرد و … مي باشد و موقعيت آن را هم مختصراً ذكر كرده است . ثانياً به ذكر موقفات وقف شده بر اين ابنيه پرداخته كه به اختيار شامل عمارت اطراف حمام در ميدان بازار و بخشي از سهم قناتي در خيرآباد و هوك و قنائي در حسن آباد و سهمي از آبادي برو آباد ميبد است كه توسط امير چخماق وقف شده و همچنين آب و اراضي ده محمد طبس گليك و نيز آسيايي واقع در اهرستان يزد و آب قنوات تفت و نصيري و باغات آن و عمارت هاي بنا شده در عرضه خاني و نه باب مغازه نزديك مزار جهان الاسلام است . همچنين چندين خانه و سهمي از قريه پدر آباد و بخشي از قنوات آمده ميبد و نيز قنوات قريه فيروز آباد ميبد و قنوات قريه محمودي ميبد و دستجرد بارجين اين شهر است و ديگر قنوات قريه بندرآباد و قريه شمس آباد و قريه اشكذر مي باشد .

در اين وقف نامه بعد از آنكه توليت اين موقوفات به محمد پسر امير چخماق تفويض شده ، چگونگي مصرف آن هم به اختيار او گذاشته شده و در واقع تمامي موقوفات مذكور به طور مشاع بر تمامي ابنيه ذكر شده وقف گرديده ، الا مواردي كه به طور مشخص براي مسجد تعيين شده و آن نيز به اختصار از اين قرار است .

1 ـ امام حسن الكلامي كه در فنون قراءت محصارت داشته باشد و از سر فراغ بال ، در  روز و شب ، امامت مسجد را عهده دار باشد تعيين شده ، سالانه مبلغ سيصد و شصت دينار را آقچه [2] نقره سره مسكوك رايج كپكي[3] كه وزن هر دو دينار آن يك مثقال و نيم دانگ باشد به او پرداخت شود . چنانچه هر روز يك دينار باشد .

2 ـ ده نفر حافظ كلم الله حكه حسن الصوت و در تجويد و قرائت بي همتا باشند تعيين شوند و در شب و روز مخصولاً بين اعائين و سحرها ، قرآن تلاوت كننده سالانه مبلغ دو هزار و يك صد و شصت دينار از همان نوع مذكور به آنها پرداخت شود .

3 ـ يك نفر مصدر [4] كه شايسته منصب صدرات حفاظ باشد و در قرائت و تجويد ماهر ، منصوب و سالانه مبلغ سيصد و شصت دينار مذكور به وي پرداخت شود .

4 ـ يك نفر مدرس هم تعين تا 11 مدر مسجد مذكور بسط بساط در پس علوم دينيه و معارف يقينيه نموده ، حقايق مسائل به وسايل بيان وافي كامل و لسان شافي شامل بر چهره حال طلبه نگارد . » و سالي يك هزار و دويست دينار مذكور به او پرداخت
شود .

[1] مصنعه (Masnae) : آب انبار .

[2]

[3] كپكي (Kapaki) : نوعي دينار و تومان كه در عهد مغول و تيموريان و صفويان متداول بوده است .

[4] مصدر (Masdar) : مقدم داشته شده ؛ بالا نشين

دسته: معماري
فرمت فايل: doc
حجم فايل: 52 كيلوبايت
تعداد صفحات فايل: 88

تحقيق جامع معماري مساجد مختلف در شهر يزد

برچسب ها : تحقيق جامع معماري مساجد مختلف در شهر يزد , تحقيق جامع معماري مساجد مختلف در شهر يزد